Niedziela Palmowa

                                                                        „Otóż Wierzbna, otóż Kwietna

                                                                          Zawitała nam Niedziela…

                                                                          Do świątyni gronem wszystkiem

                                                                          Idą młodzi, idą starzy,

                                                                          Różdżkę wierzby z młodym listkiem

                                                                          Niosą święcić do ołtarzy…

                                                                            (Wł. Syrokomla „Dni pokuty i Zmartwychwstania)

   Niedziela Męki Pańskiej zwana  Niedzielą Palmową lub Kwietną rozpoczyna cykl obrzędów wczesnowiosennych i  wielkanocnych.

   Głównym akcentem obrzędowym jest tu święcenie palmy, wspominając uroczysty wjazd Pana Jezusa do Jerozolimy, ku czci Chrystusa Króla i Mesjasza, który zwyciężył grzech i śmierć. Do kościołów wprowadzano uroczyście wózek z figurą Chrystusa siedzącego na osiołku.  Już Mikołaj Rej pisał: „W Kwietną Niedzielę kto bagniątka nie połknął, a dębowego Chrystusa do miasta nie wprowadził, to zbawienia nie otrzymał”.

    Palmy wiło się z gałązek wierzbowych  dodając do nich zielonych liści barwinku. W dawnym województwie rzeszowskim do robienia palm używano kwiatów szuwaru rosnącego na stawach, gałązek wierzbowych , jałowcowych, cisu , borówki leśnej oraz leszczyny  „bagniąt”, ale nigdy topoli ( osiki), a także kolorowych wstążek.

     Materiał z jakiego sporządzano palmy, był ustalony tradycją, ale obowiązujący w różnych wsiach zestaw gałązek i ziół nie był jednakowy.

     Palmy służyły do różnych zabiegów magicznych, stosowanych przede wszystkim przy bydle.

      Wracając z kościoła, gospodyni musiała nieść ją opuszczoną w dół, aby krowy w lecie się  nie „gziły”.

      Obchodzono także z palmą trzy razy dom dookoła, uderzając po trzy razy w każdy węgieł domu, aby nie było much, pcheł, ani innego robactwa. Potem omiatano nią krowy „aby się ich zaraza nie chwytała”, a następnie stawiano w stajni dla zabezpieczenia  bydła przed zarazą.

      Był także zwyczaj, że chłopcy bili się palmami, ponieważ zabawę tę uważano za zabieg magiczny, mający zapewnić zdrowie.

      Powszechny był zwyczaj uderzania palmą bydła przy pierwszym wygodnie na pastwisko.

      W wielu wsiach znany był zwyczaj dzielenia palmy na kilka części i wtykania ich w szpary i pod dach każdego budynku w gospodarstwie. Ponadto zatykano w polu palmy z poprzedniego roku, by chroniły je przed burzami i gradami oraz zapewniły urodzaj. Popiół ze spalonych palm trzymanych w domach za świętymi obrazami miał właściwości oczyszczające, a w Środę Popielcową posypywano nim głowy wiernych.

     Domy kadzono bagniątkami, połykano je także. Połykano bagniątka, czyli bazie, wierząc, że nie tylko uchronią przed bólem gardła, ale zapewnią powodzenie, pomyślność, dadzą dobre zdrowie.

     Palmy służyły także do wróżb. Na dwa tygodnie przed Niedzielą Palmową, palmę składająca się z różnych gatunków krzewów wstawiano do wody. Do każdej gałązki domownicy przyczepiali swoje karteczki z napisami i patrzyli, która się gałązka szybciej rozwinie, to życzenie szybciej się spełni.

    W  Niedzielę Palmową chodzili także przebierańcy, o czym pisze Hanna Szymanderska w publikacji ”Polskie tradycje świąteczne”, aby radować ludzi swym wyglądem i oracjami w mowie wiązanej. Dawali przedstawienia w pałacach i dworach, w zajazdach i wiejskich chatach, a ich kwietnoniedzielne oracje niezwiązane z kościołem, były jak  popielcowe kazania, bez konkretnego sensu. Musiały być tylko rymowane, żartobliwe, a celem ich było zbieranie datków. Oto skrót jednej z próbek:

 „ Ja mały żaczek skoczyłem za krzaczek,

A z krzaczka na wodę, stłukłem sobie brodę,

Zobaczył to Pan Jezus z nieba

Dał mi kawałeczek chleba…”.

    Były też wierszyki nawiązujące do Niedzieli Palmowej:

„ Już nam tu nastaje

Ta Kwietna Niedziela

Będziemy witali

Pana Zbawiciela…”.

      Takie grupy aktorskie nazywano „pueri”, od łacińskiego słowa „ puer” – chłopiec. Mieszkańcy Krakowa przerobili to później na gwarowe „puchery”, a górale podhalańscy nawet na „pucheroki”. Zwyczaj ten zapoczątkowali dawno temu krakowscy żacy, którzy chodząc po domach, wygłaszając różne oracje zdobywali w ten sposób różne pokarmy na świąteczny stół. Chodzili oczywiście i po podkrakowskich wsiach, gdzie chętniej ich ludzie obdarowywali. Oto przykład kolejnej rymowanki:

„ Dziś Kwietna Niedziela,

Od rana do wieczora

Chodzi po Bibicach pucheroków wiela.

Stukają, pukają, mowy wygłaszają,

Gdzie dobra gospodyni, łaski wypraszają.”

     Bibice, to wieś leżąca niedaleko Krakowa i do dzisiaj odbywają się tam odwiedziny pucheroków prezentujących różnorodne stroje. Trwa nawet rywalizacja, kto wygłosi ładniejszą lub frywolniejszą mowę. W ten sposób poszczególne grupy chcą udowodnić swoje prawo do wizyt u bogatszych gospodarzy. A oto i inna:

„ A wyjdźcie na skrzynie, urżnijcie pieczynie.

A wyjdźcie na chwilke,

Przynieście mi spyrke.

To ja wos pochwole i do nieba zabiere.

Są garnki na płocie, ja ich nie omijom,

Jak mi nic nie dacie, to je porozbijam”.

   Kolorowe przebrania pucheroków zobaczyć można przez cały rok w Izbie Regionalnej w Bibicach  oraz w Muzeum Etnograficznym w Krakowie.

   Niewiele ze świętości palm pozostało w polskiej tradycji do dzisiaj. Czas wyraźnie ograniczył ich moc, a często zmniejszył je do paru gałązek. Nie ma śladu po magii, nikt nie łyka bagniątek, ani nie wygania bydła na pierwszą trawę z palmą w ręce. Obrzęd święcenia palm stał się skromniejszy, ale o jej popularności świadczą różne konkursy na palmę wielkanocną, a wykonywane  palmy to prawdziwe dzieła sztuki, choć coraz rzadziej spotyka się w nich  uświęcone tradycją gałązki. Na przykład w Lipnicy Morowanej  niedaleko Nowego Wiśnicza w konkursie na najwyższą palmę kilka lat temu zwyciężył Zbigniew Urbański, który wykonał rekordową palmę o długości 30 metrów i 13 cm. Na Kurpiach Niedziela Palmowa stanowi niezwykłe w skali kraju wydarzenie folklorystyczne. Zobaczyć tam można m.in. palmy 10 metrowej długości, do zrobienia których miejscowa ludność używa: młodej sosny przyozdobionej hojnie borówką leśną, jałowcem, bukszpanem i cisem, kwiatami z bibuły oraz wstążkami.

     Na podrzeszowskich wsiach kultywowanie obrzędów i tradycji scala wiejską społeczność do dzisiaj. Wyrazem tego są przepiękne palmy wielkanocne, nie olbrzymie pod względem długości, ale zgodne z tradycją z wierzbowych witek, obsypane puszystymi, srebrzystymi baziami, z gałązkami bukszpanu, borówek, cisu, zasuszonych nieśmiertelników, barwionych traw i bibułkowych kwiatów wykonywane przez panie z KGW, GOK, stowarzyszeń  dla siebie i na różne konkursy, budzące zachwyt doborem  elementów i precyzją wykonania.

 Taką poświęconą palmę trzyma  się w domu, bo nie daj Boże palmę wyrzucić. Przekazuje ona ludziom przesłanie o zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią oraz o nadziei na przyszłe zmartwychwstanie, którą nosi w sercu każdy wierzący,  przynosi ona zdrowie domownikom, a dom chroni  od nieszczęścia. Tę symbolikę podkreślają zwyczaje kościelne i ludowe.

                                                                                                   Halina Kościńska