Zofia Morajko
Tradycje związane ze świętami Wielkiej Nocy
Wielkanoc to najbardziej radosne, a dla chrześcijan najważniejsze święto w roku. Przekazuje ono ludziom przesłanie o zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią oraz nadziei wierzących na przyszłe zmartwychwstanie. Jego religijny wymiar wzbogaca budząca się do życia przyroda. Symbolikę Świąt podkreślają zwyczaje kościelne oraz ludowe, które są niezwykle bogate i barwne. W żadnym z państw nie są one tak ze sobą połączone jak w Polsce. Obrzędy te mają wielowiekową tradycję. Niektóre z nich są takie same w całym kraju, inne występują regionalnie.
Cykl obchodów wielkanocnych rozpoczynała Niedziela Palmowa, zwana też Wierzbną lub Kwietną. W tym dniu wspomina się wjazd Pana Jezusa do Jerozolimy, gdzie rozradowany tłum kładł przed Nim zielone gałązki. Od IV w. urządza się uroczyste procesje, a od XI w. święci się palmy. W tradycji Kościoła symbolizują one mękę, zmartwychwstanie Jezusa oraz nieśmiertelność duszy. W tradycji ludowej są symbolem sił witalnych, życia, odnowy roślin, zapowiedzią ich kwitnienia i owocowania. Palmy robiono z roślin, które rosły nad rzeką, bo płynąca w nich woda dawała im zieleń i życie i one odradzały się najszybciej. Najczęściej była to wierzba, która w symbolice kościoła jest znakiem zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy. Już w Środę Popielcową ścinano gałązki wierzby, a także malin lub porzeczek i wstawiano do wody, aby się zazieleniły. Na Palmową Niedzielę dokładano bukszpanu, barwinek, cis, jałowiec. Nie powinno być w niej topoli, bo jak głosi legenda po śmierci Pana Jezusa cała przyroda pogrążyła się w żalu, tylko topola pozostała niewzruszona i rzekła: ,,Cóż mnie to obchodzi, Pan Jezus umarł z powodu grzeszników, ja jestem niewinna i zostanę taka, jaka byłam”.
W zależności od regionu, palmy różnią się wyglądem i techniką wykonania. Najbardziej znane to:
- góralska: pęk witek wierzbowych, wiklinowych lub leszczynowych, czub z bazi, jedliny, bibułkowe kwiaty i wstążki;
- kurpiowska: ścięte drzewko-jodła lub świerk, oplecione wrzosem, borówką, zdobione kwiatami z bibuły, wstążkami, czub drzewka pozostawał zielony
- wileńska: niewielkich rozmiarów, misternie upleciona z suszonych kwiatów, mchów i traw, przywędrowała do Polski z okolic Wilna.
Najokazalsze palmy są na Kurpiach oraz w Lipnicy Murowanej k. Bochni, gdzie do dzisiejszego dnia organizuje się konkursy. W miejscowości Łyse (na Kurpiach) odbywa się konkurs ,,Palma Kurpiowska”. Oceniane są palmy, które mają długość ponad 1,2 m, są kolorowe i pięknie skomponowane.
Natomiast w Lipnicy odbędzie się w tym roku już 57 konkurs, do którego mogą być zgłoszone palmy uwite z naturalnych surowców np. pędów wierzby, suszonych kwiatów, bukszpanu i bibuły. Wiązanie palmy też musi być z witek wierzbowych bez drutu i sznurków z tworzyw sztucznych. Palma musi być tak wykonana, by można było objąć ją dłońmi na wysokość 1 m; tu największa miała ponad 30 m.
Wykonanie długiej palmy wróżyło szczęśliwe życie temu, kto ją zrobił, a dzieciom przynosiło wysoki wzrost. Im palma była bardziej przystrojona, tym dzieci miały być ładniejsze.
Poświęconej palmy nie wolno było wyrzucać, należało ją ze czcią przechowywać, bo wierzono w jej magiczną moc. Najczęściej zatykano ją za św. obraz, gdyż chroniła ludzi i damy przed wszelkim złem, pożarem. W czasie burzy ustawiano ją przy kominie, by zagradzała piorunom drogę do domu. Gospodarz 3 razy uderzał palmą w każdy kąt domu, aby uchronić się od biedy. Poświęconymi palmami uderzano mówiąc: ,,Nie ja biję – palma bije. Wierzba bije nie zabije. Za tydzień Wielki Dzień, za 6 noc Wielkanoc”. Dziewczętom chłostanie dodawało urody. Palmom przypisywano też właściwości lecznicze: połykanie bazi zapobiegało chorobom gardła, płuc i wszelkim bólom, sproszkowane dodawano do naparów z ziół. Ponadto bazie mieszano z ziarnem siewnym, krzyżyki z palmowych gałązek zatykano w ziemię, by broniły przed zasiewów gradobiciem. Używano ich do kropienia święconą wodą obejścia, zwierząt, pól; kawałki wkładano do kurzych gniazd, ulic w zaoraną skibę ziemi, co zapewni urodzaj.
Ważnym symbolem Świąt Wielkanocnych jest jajko będące znakiem odradzającego się życia i zwycięstwa nad śmiercią. Przypisywano mu też niezwykłą moc. Grecy wierzyli, że świat powstał z jaja, z białka powstało słońce, a z żółtka – księżyc.
Słowianie również uznawali jajko za potężny amulet przeciw złu, dlatego skorupki jajek rzucano w skiby, pod drzewa owocowe, dodawano do paszy dla zwierząt, umycie się wodą, a w której gotowały się jajka miało zapewnić zdrowie, urodę i szczęście. Jak wskazują materiały archeologiczne, u wielu ludów na różnych kontynentach jajko wykorzystywano do rozmaitych zabiegów służących ochronie człowieka przed wszelkim złem. Było symbolem zmartwychwstania – wkładano je do grobowców egipskich i katakumb rzymskich.
Skąd wziął się zwyczaj malowania jajek?
Na ten temat jest wiele legend np. Św. Magdalena szła w niedzielę do grobu Pana Jezusa, nakupiła jajek na posiłek dla Apostołów. Po spotkaniu Zmartwychwstałego Chrystusa spostrzegła, że jajka z radości zmieniły kolor – stały się czerwone.
Zwyczaj malowania jajek pochodzi z Persji, zaś w Polsce najstarszą pisankę z X w. odnaleziono w pozostałościach grodu w okolicach Opola. Oryginalna pisanka to jajko zdobione tzw. ,,żelezką” czyli stalowy, miniaturowym lejkiem. Za jego pomocą nanosiło się na skorupkę roztopiony wosk, tworząc wór. Następnie wkładano do wywarów uzyskując naturalne barwy, np. brązowy z kory dębu, orzecha włoskiego; złocisty – z kory młodej jabłoni, czerwony – z soku buraka, żółty z łusek cebuli. Znaczenie miały też barwy: fiolet i niebieski: żałoba i Wielki Post, czerwona: krew Chrystusa przelana na krzyżu, zielona, brązowa, żółta; radość ze zmartwychwstania. W zależności od techniki wykonania zdobione jajko określa się różnymi nazwami: kraszanki, drapanki, oklejanki, nalepianki, ażurki, rysowanki, skrobanki. Obecnie najbardziej rozpowszechniona jest w Polsce nazwa pisanka, którą określa się każde zdobione jajko bez względu na rodzaj zastosowanej techniki.
Jako ciekawostkę podam, że w Rosji były bardzo słynne jajka wykonane pod koniec XIX w. przez jubilera petersburskiego z kamieni półszlachetnych łączone z materiałami szlachetnymi. Przeznaczone były wyłącznie dla rodziny carskiej, później robiono je dla innych dostojników.
Z pisankami wiąże się wiele zwyczajów. Malowano je w Wielki Piątek. Czyniły to wyłącznie kobiety, mężczyznom nie wolno było wtedy wchodzić do izby. Malowane jajka dawano w prezencie krewnym, przyjaciołom, znajomym. Jeśli chłopakowi podobała się dziewczyna, dawał jej pisankę, jeśli ona dała mu swoją, znaczyło, że odwzajemnia uczucia. Znany był też zwyczaj ,,zamawiania pisanek”. Młody chłopak na kilka dni przed Wielkanocą, najczęściej w Niedzielę Palmową zamawiał pisanki u dziewczyny, która mu się podobałam, którą darzył sympatią i miał względem niej zamiary matrymonialne. Pisanka przeznaczona dla ukochanego była szczególnie zdobiona. Miała przeważnie czerwony kolor, narysowane serce, a w nim napis ,,Kocham cię” lub ,, Kogo kocham temu dam”.
Pisanki stanowiły też przedmiot zabaw, tzw. wybitków polegających na toczeniu jajek lub stukaniu nimi o siebie. Kto posiadał najmocniejsze, nieuszkodzone jajko, stawał się właścicielem tych uszkodzonych przez siebie. Pisanki wykorzystywano jako lekarstwo na różne choroby, miały chronić przed pożarem, zapewnić urodzaj, pomyślność i szczęście. Dlatego zakopywano je na polach, dawano pod nowo budowany dom, toczono po ciele noworodka i chorego, a także po grzbiecie zwierząt.
Przedstawione zwyczaje wiążą się tematycznie z konkursem i przygotowaną wystawą, czyli palmą i pisanką.
My Polacy możemy się szczycić swoją obyczajowością i tradycjami. Jest to ogromne dziedzictwo przeszłych pokoleń, dzięki któremu zachowujemy swoją tożsamość narodową. Przygotowania do świąt i świąteczne zwyczaje łączyły rodzinę. I to jest wartość, którą musimy starać się zachować.
