Brzozów - założony „na surowym korzeniu” w 1359 r. w wyniku karczunku lasu brzozowego - nie posiada dotychcza udokumentowanej przeszłości pradziejów; nie prowadzono tu badań archeologicznych, nie znajdywano w mieście, ruchomych zabytków archeologicznych poza znaleziskiem z 1867 r. księdza Podgórskiego - szklanego pucharka posiadającego cechy renesansowe a więc daleko późniejszego okresu od naszych zainteresowań. Zabytek ten znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Krakowie.

Jedyne znalezisko archeologiczne, dotyczące bezpośrednio miasta to narzędzie kamienne odkryte w okresie późnych lat 50-tych XX wieku na jego obrzeżach. Za to sam powiat, traktowany w granicach sprzed 1975 r. obfitował w liczne znaleziska pradziejowe. Pierwsze znalezisko archeologiczne pochodzi z 1876 r., był to czekan ze starszego okresu epoki brązu i został wyorany na polach położonych na łagodnych stokach wzniesienia Dubnik w pobliżu wsi Ulucz. Z tego też Ulucza pochodziło narzędzie kamienne /lub krzemienne/, o którym brak dokładniejszych danych poza stwierdzeniami, że posiadał je biskup przemyski Stupnicki w 1889 r. Kolejnym znaleziskiem była siekierka kamienna znaleziona na polu w okolicy Golcowej i miało to miejsce w 1898 r.

W latach 30-tych minionego wieku odkryto kilka monet rzymskich i bizantyjskich w: Dynowie, Grabownicy, na stanowiskach w Siedliskach-Gdyczynie /pomiędzy tymi wsiami/ oraz narzędzi kamiennych w Obarzymie i znów w Siedliskach-Gdyczynie. W 1940 r. w Bachórzu - Chodorówce, w czasie budowy strażnicy niemieckiej straży granicznej odkryto ciałopalne cmentarzysko z epoki brązu i wczesnośredniowieczny grób ciałopalny. Z 1941 r. pochodzi znalezisko w podbrzozowskich Humniskach egipskiej monety srebrnej Ptolomeusza III. W pierwszych powojennych latach nie odnotowano znalezisk /poza dwoma monetami rzymskimi w 1946 r./ choć w latach pięćdziesiątych przeprowadzono badania sondażowe w Domaradzu, Bachórzu, Temeszowie i Golcowej, a następnie pomiędzy wsiami Ulucz - Wołódź, Haczowie i ponownie w Temeszowie. Nowe znaleziska monet rzymskich ujawniono w tym okresie we wsiach Niebocko, Buków i Przysietnica a narzędzia kamienne w: Górkach, Harcie, Hłudnem, Orzechówce i na przedmieściach Brzozowa. Ujawnione zabytki archeologiczne do końca lat 50-tych zostały opracowane przez Adama Fastnachta i Antoniego Kunysza i opublikowane w Roczniku Województwa Rzeszowskiego 1960-1961r.

W latach sześćdziesiątych prowadzono badania archeologiczne /sondażowe/ na odkrytym grodzisku w Temeszowie i w ujawnionej osadzie z czasów rzymskich w Trześniowie. W Hłudnie w tym czasie odkryto wiele przedmiotów z epoki kamienia oraz dwa eneolityczne topory miedziane, na stanowiskach Hłudno-Wesoła - półtylczak radiolarytyczny oraz krótki drapacz z krzemienia czekoladowego, oba zabytki łączone z paleolitem. Z Grabownicy pochodzą dwie neolityczne siekierki formowane retuszem powierzchniowym z których jedna jest wykonana z krzemienia pasiastego. W Dynowie odkryto sierp krzemienny a w Krzemiennej toporek miedziany. W czasie kolejnych badań archeologicznych pomiędzy wsiami Bachórz-Chodorówka /w l. 1971-74 odkryto 11 nowych stanowisk/, na stanowisku w/w cmentarzyska ujawniono fragmenty sąsiadującej z nim osady z okresu wpływów rzymskich, gródek wczesnośredniowieczny zwany "Sklepisko" i grodzisko "Parasol" oraz niedużą osadę wielokulturową. Prowadzone w tym czasie badania geologiczno-geomorfologiczne pozwoliły na ustalenie dwu kolejnych osad w Pawłokomie i Bachórzu.

Pod koniec lat 70-tych i na początku 80-tych XX w., w Uluczu odkryto osadę prahistoryczną i wczesnośredniowieczną. W latach 80-tych prowadzono badania archeologiczne na stanowiskach już odkrytych lub odkrytych przypadkowo przez amatorów zbieraczy np. emerytowanych i czynnych wówczas nauczycieli szkół podstawowych np. w Hłudnie A. Batora i w Wesołej S. Oleszki. Warto zaznaczyć, że znaleziska takich osób dały prawie 40% wszystkich odkryć stanowisk archeologicznych w regionie. W 1996 r. w Bachórzu /w miejscowości będącej największą w kraju systematycznie badaną osadą z najwcześniejszego okresu osadnictwa Słowian w Polsce/ V-VII wiek naszej ery, w br. odkryto jedenastą z kolei chatę wczesnosłowiańską, pochodzącą z VII w. Natrafiono w niej m.in. na naczynie zdobione znakiem krzyża, ale trudno powiedzieć, czy może to mieć związek z chrześcijaństwem. Gdyby ta hipoteza znalazła jednak potwierdzenie, odkrycie w Bachórzu stanowiłoby sporą zagadkę dla badaczy naszych dziejów. Najdawniejszym dowodem bytności człowieka na omawianym terenie jest wspomniany wyżej radiolarytowy półtylczak z Wesołej łączony z kręgiem przemysłów wschodniograweckich tj. XXVII-XXI tysiąclecia p.n.e. Ta górnopaleolityczna ludność zajmowała się głównie łowiectwem, polując min. na mamuty. Ze schyłkowego okresu starszej epoki kamienia XII-IX tys. p.n.e. pochodzą wyroby kamienne w tym drapacz z Wesołej i grocik trzoneczkowaty z Bachórza. W środkowej epoce kamienia - mezolicie tj. VIII - do połowy V tys. p.n.e. ludność myśliwska i zbieracka pojawiła się na terenie Hłudna i Wesołej o czym świadczą w/w narzędzia. Pobyt ich na tym terenie nie był jednak stały, miał charakter krótkotrwałych okresów, występowały pomiędzy nimi przerwy przez setki a nawet tysiące lat, kiedy nikt tu nie przebywał. Bardziej stała forma pobytu człowieka w opisywanym terenie dotyczy młodszej epoki kamienia - neolitu tj. 4500-1800 lat p.n.e.

Na podstawie znalezisk można przyjąć, iż pobyt dotyczył znacznych obszarów regionu. Ludność neolityczna zajmowała się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt; przemawiają za tym znaleziska narzędzi kamiennych i krzemiennych /siekierki, toporki/ z różnych części brzozowskiego. Wczesne stadium neolitu reprezentowane są przez zabytki kultury ceramiki wstęgowej rytej lub kultury nadcisańskiej, w późniejszym okresie na tym terenie pojawiła się ludność bugo-dniestrzańska i kultury pucharów lejkowatych, możliwe że także ludność kultury ceramiki sznurowej. Z eneolitu tj. lat 3000-1800 p.n.e. pochodzą dwa /a następnie trzeci/ topory miedziane. W Polsce znalezisk tego typu jest aktualnie kilkanaście. Znalezisko z Hłudna świadczy o najdalej na północ docierających wyrobach tego typu z ośrodków produkcji z za Karpat, ze wschodnich Bałkanów u wybrzeży Morza Czarnego oraz z ośrodka karpackiego u dorzecza Cisy.

Michał Wolak