Latem roku 1944 sytuacja wojenna na froncie wschodnim prawie się unormowała. Wskazywała na to, że Polska na pewno znajdzie się w strefie działań frontu wschodniego. Oznaczało to, że po raz kolejny na tereny Rzeczypospolitej wkroczy Armia Czerwona. Pod koniec wiosny 1944 roku linia frontu niemiecko-radzieckiego na północ od Karpat wreszcie się ustabilizowała. Na południu od linii Prypeci Rosjanie zdołali wedrzeć się daleko na zachód aż po Łuck i Kowel. Nadszedł w końcu czas na ofensywę na Białorusi. Naczelne Dowództwo i Sztab Generalny Armii Czerwonej przygotowując operację białoruską zadbały o maskowanie własnych działań. Starano się sprawiać wrażenie, że nowe uderzenie wojsk radzieckiego sojusznika, będzie przeprowadzone na północy w pasie nadbałtyckim oraz daleko na południu. W związku z planowanym natarciem nakazano zachowanie daleko posuniętej tajemnicy. Jak zaświadczał ówczesny szef Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego Armii Czerwonej generał Siergiej Sztemienko: „Podjęto niezbędne kroki dla zachowania tajemnicy naszych zamiarów. Do bezpośredniego opracowania planu kampanii letniej w ogóle, a operacji białoruskiej w szczególności, zaangażowano bardzo wąski krąg osób.” Wkrótce działania radzieckie stały się faktem. Rozpoczęła się Операция Багратион,. Biorąc pod uwagę inne bitwy i operacje, było to największe zwycięstwo Związku Radzieckiego. Straty niemieckie były ponad 4 razy wyższe od radzieckich, a w ciągu dwóch miesięcy ZSRR udało się z powrotem zająć całe terytorium utracone podczas niemieckiej ofensywy. Niemiecka armia już nigdy nie odzyskała swojej siły i ducha walki. Straty w tej operacji porównywalne są ze stratami w czasie bitwy stalingradzkiej, czwarta część sił niemieckich z całego frontu wschodniego została zniszczona. Ofensywa zerwała połączenie między Grupą Armii "Północ" i Grupą Armii "Północna Ukraina", zmuszając je do szybkiego wycofania się na zachód. Radziecka ofensywa nieubłaganie parła naprzód. Armia Czerwona zbliżała się do przedwojennych granic Rzeczypospolitej. Polska ziemia stawała się polem krwawej bitwy…  Jednak wkroczenie radzieckich wojsk na ziemie polskie przyniosło z sobą cień nadziei na zakończenie nazistowskiej okupacji. Większość sił kierowała się w stronę Wisły. Rada Wojenna i polityczne kierownictwo frontu operowało hasłem, które wkrótce stanie się niezwykle popularne wśród żołnierzy: „Naprzód! Na Wisłę”. Wspomina ten okupiony krwią czas generał Krajniukow:

Wyzwolenie było bliskie. Świadek historii proboszcz grabownicki Jan Reichel tak wspominał:

Nadszedł rok oczekiwany przez nasz naród aby był tym rokiem wyzwolenia Polski spod jarzma najstraszniejszej niewoli niemieckiej. Ucisk wcale nie ustępuje. Jednakowoż już ręka Boskiej sprawiedliwości i Boskiej kary nad głową wroga. Zima bardzo uciążliwa, silne mrozy, roztopy i mrozy niszczą żołnierza niemieckiego. Żołnierz sowiecki dobrze ubrany i uzbrojony w wielkiej sile. Ameryka obficie zaopatruje armię sowiecką. Pod Stalingradem ginie najlepsza siła Niemców. Złamano Niemców pod Stalingradem i rozpoczęła się okrążająca ofensywa wojsk czerwonych. Niemcy wszędzie okrążani i bici cofają się na całym froncie. Rosya weszła do Polski gromiąc Niemcy. Gdy Rosjanie zajęli Lwów na gwałt Niemcy z trzech powiatów wysłali ludność do kopania okopów nad Sanem. Dziesiątki tysięcy ludzi kopało okopy i budowało bunkry od Sanoku aż do ujścia Sanu do Wisły. Na nic nie przydała się ta praca, bo Armia Czerwona prędzej ubiegła Niemców, przekroczyła San, a Niemcy przeważnie w popłochu uciekali. Dopiero większe bitwy rozpoczęły się od Dynowa do Sanoka i Krosna i w górach od Chyrowa po granice Karpat. U nas rozpoczęła się bitwa najpierw w Izdebkach, Przysietnicy i Brzozowie, największa bo trzydniowa w Grabownicy, Górkach, Zarszynie po Niebieszczany i Poraż i dalej w góry. Do Grabownicy przyszli bolszewicy dnia 3 sierpnia o trzeciej po południu, w samej wsi rozpoczęła się bitwa z czołgów, armaty i karabiny maszynowe grały i z samolotu bombardowano. Bolszewicy zajęli teren  kościoła i plebani  a Niemcy szkołę i wzgórze nad Pałysem Jakubem (obecnie wzgórze za Maciejem Wójcikiem i Urszulą Pałys). Proboszcz z gośćmi z Poznania siedział w pokoju, granat bolszewicki wpadł do sąsiedniego pokoju, rozerwał dach i powałę,i sufit pokoju, podziurawił dach na plebani  jak sito. Wszyscy schroniliśmy się do piwnicy , granaty padały ze strasznym wybuchem co chwila, istne piekło. Najstraszniejsza bitwa trwała w nocy z drugiego na trzeciego sierpnia, zapalili Niemcy palącymi granatami gumno plebańskie, które spłonęło wraz z drewutnią i wozownią. Spłonęło wszystko siano i konicz i narzędzia rolnicze, zdawało się że wszystko spłonie, ale dzięki Opatrzności Boskiej reszta została tylko uszkodzona. Na kościół Niemcy rzucili pięć szrapneli. Pociski te uderzyły we wieżę i mur kościoła, we wieży wybiły okropne dziury, krokiew jedną całkowicie zdruzgotały pięć metrów blachy wagi okropnie podziurawiły i na pół dachu dziury porobiły. Okna od strony południowej wszystkie wyleciały i wszystkie się wytłukły, w jednym miejscu od chóru, sklepienie kościoła odłamek szrapnela przebił. Bolszewicy porobili sobie okopy około kościoła od strony zachodniej i około plebanii około południowozachodniej. Uszkodzono drugie gumno dach podziurawiony i stajnie. Szrapnel niemiecki wpadł do stajni i poranił odłamkiem wołu. Na około plebanii po całym ogrodzie i na polach plebańskich porobiono okopy obronne. Jeszcze przez dwa tygodnie bili na Grabownicę od strony Górek gdzie spalono siedemnaście domów,  od Jaćmierza i Strachociny.A tu trza było zboże rząć, stała pszenica, owies, jęczmień, na robotników w polu padały pociski, że z pola zbiegali i bano się wychodzić na żniwo. Gospodarz mój okazał wielką odwagę ze służbą plebańską, ratując w czasie pożaru od ognia. Cztery domy spalone w Grabownicy i czterech ludzi padło od pocisku. Jednego Niemiec umyślnie widać zastrzelił gdy brał wodę ze studni, syna Józefa Misztaka, Stanisława. Niemcy okopali się w górach w Odrzechowej, bili na Wzdów, gdzie spaliło się kilkanaście domów, a szczególnie bili na Zarszyn, gdzie spalono kościół i omalże całe miasteczko. Ludność parafii Zarszyna a więc: z Zarszyna, Długiego, Nowosielec, i z parafii beskiej z Symonia Milczy z Sanoczka, Pielni została wydalona osiadła się w Grabownicy i Niebocku, zaś w Grabówce z Markowiec Pisarowiec i Dudyniec. Ludność tę nikt nie żywił ani nie stworzył się żaden komitet. Przeto ludność ta rzuciła się na cudza własność, zabierała zboże z pól dworskich, plebańskich i dworskich, ale chłopi sobie nie dawali zabierać. Ludność ta darła ziemniaki w polu i bydłem swym czyniła okropne szkody po polach łąkach, wydzierano buraki, jednym słowem wszystko bezkarnie uchodziło bo żadnej władzy nie było, a bolszewicy w to się nie wdawali. Urzędnicy gminni nadto żołnierze sowieccy kosili konicze i owsy dla koni. Tak trwało do października. Sowieci wypędzili Niemców z gór i zajęli Krosno. Walki trwały między Krosnem a Jasłem aż do połowy zimy. Szła linia niemiecka silnie obsadzona od Prus wschodnich na warszawę Sandomierz Dębicę jasło aż do Budapesztu na Węgrzech. Sowieci przez ten czas przygotowali znakomicie niezliczona ilość czołgów i najdoskonalszej broni aby rozpocząć skuteczną ofensywę na całej linii. Kontyngent jednakowoż sowieci zabierali tak jak za Niemców mimo tak wielkiego zniszczenia. Plebania musiała oddać prawie wszystek owies 31 metrów ziemniaków i 15 metrów zboża chlebowego. Młyny wszystkie męły zboże dla wojska. Na plebanii był magazyn żywnościowy, pokoje były założone worami zboża aż po sufit, tak samo wozownia i spichlerz.

    Wkroczenie wojsk radzieckich w czwartek dnia 3 sierpnia do Grabownicy w pamięci ich mieszkańców  pozostanie jako dzień wyzwolenia. Dzień ten zapamiętała rodowita graboszczanka babcia Maria Trześniowska urodzona w 1924 roku. Jakie było lato 1944 roku?

     Wojna i okupacja stawały się zamierzchłą przeszłością. Radzieckie wojsko wyzwoliło ten skrawek Małej Ojczyzny. Grabownica w końcu była wolna. Lata cierpień i w końcu wolna. Niestety nie ze swojej winy prości żołnierze nie przynieśli Polsce wolności jaką ich mieszkańcy zapragnęli. Pozostały cmentarze i nieznane mogiły tych, co zginęli oraz rozpacz i tęsknota tych, co po nich zostali.

Marcin Michańczyk

     Niezbyt chętnie sięgamy po tematy spoza regionu. Trudno jednak pominąć rocznicę bitwy o Przełęcz Dukielską, czy operację dukielsko-proszowska, należącą do bardziej znanych epizodów końca II wojny światowej. To właśnie we wrześniu  1944 roku, na terenach Beskidu Niskiego, po obu stronach dzisiejszej granicy polsko-słowackiej toczyły się ciężkie walki niemiecko–radzieckie. Armia Czerwona, nacierając na obszary zajęte przez III Rzeszę, w tych górzystych terenach przełamywała zdecydowanie opór wojsk niemieckich. Operacja, trwająca w dniach 8 września - 30 listopada, kosztowała walczące strony kilkaset tysięcy istnień. Straty radzieckie - 123 tys., czechosłowackie - 6.5  i niemieckie 70 tysięcy poległych. Warto o tym wspomnieć w 70 rocznicę tych wydarzeń. Więcej pisze o tym w dalszej części Marcin Michańczyk.

    Gdy we wrześniu 1944 roku stawali do morderczej walki o Karpatenfestung nie wiedzieli jeszcze o trudach tej jesiennej kampani. Do granicy Słowcji daleka była droga a generał Ludwik Svoboda nie nalegał. Dopiero wojskom drugiego rzutu udało się wyzwolić Krosno. Natomiast 1 Korpus Czechosłowacki początkowo pod rozkazami generała Jana Kratochvila a od 11 września generała Ludvíka Svobody. W dniu 8 września1944 weszła do Wrocanki 3 brygada z I Korpusu, której dowódcą był gen. Karel Klapalek i 241 dywizja piechoty z 101 korpusu piechoty. Jednostki zdobyły i utrzymały wieś mimo silnego ostrzału artyleryjskiego i poniesionych dużych strat. Następnego dnia 9 września 241 dywizja musiała odeprzeć aż osiem silnych kontrataków niemieckich prowadzonych przy wsparciu czołgów z rejonu Miejsca Piastowego. Czołgi 25 korpusu pancernego ugrzęzły podczas przeprawy przez rzekę Jasiołkę. Marszałek Koniew polecił zmienić dowódców obydwu tych jednostek. W czechosłowackiej miejsce generała Kratochvila zajął generał Ludvík Svoboda przyszły prezydent republiki .Po latach wspominał.

Nieznany słowacki obserwator operację górska skomentował ”Atak skupił się w Mszanie i Smerecznym w miejscach, gdzie Niemcy zbudowali stalowe bunkry. Początkowo czechosłowackie oddziały znajdowały się zbyt daleko aby brać udział w pierwszych walkach gdyż utknęły na zalanych drogach. 38 armia radziecka szybko przebiła się przez obronę niemiecką niedaleko Dukli. Do 10 września przedarli się do Krosna ale druga linia obrony niemieckiej zastopowała ruchy oddziału.

Walki w tym rejonie sięgały około 15 do 20 kilometrów w głąb i tak samo były szerokie. Niemcy, oprócz swoich broni, piechoty i artylerii mieli tysiące lądowych bomb już zakopanych. Wzgórza były oczywistym problemem. Walki o Wzgórze 534 oraz Hyrowa były decydujące. Te góry były znacznie ważniejsze od innych. Niemcy okupywali wyżej położony teren i nie dawali odpocząć stronie ofensywnej. Radio 4-tego Batalionu zostało zniszczone a Batalion odizolowany przez niemiecką artylerię. Na szczęście dla oddziału, Svoboda miał obszerną wiedzę o Karpatach i uratował Batalion wysyłając odpowiednie siły. Wzgórze 534 zmieniało właścicieli kilka razy. Góra Hyrowa była równie trudna do zdobycia z odosobnionym oddziałem niemieckim ostrzeliwującym Czechosłowaków, którzy posuwali się aby uratować batalion Katiusz, który konsekwentnie kierował swoją siłę ognia przeciwko temu rozmieszczeniu. Iwan Kurbatov sowiecki artylerzysta później powiedział, że każdy punkt strzelania Niemców" musiał być "zdemaskowany i wykurzony". 10 września generał Koniew osobiście przybywa na inspekcję sytuacji. Rozpoznał, że oddziały słowackie nie przychodzą od tyłu jak wcześniej oczekiwano. Odkryto późnie, że 27 sierpnia Niemcy przygotowali plany rozbrojenia Armii Słowackiej szyfr "Kartoffelnernte". W dużej mierze było to w odpowiedzi na niemiecką informację wywiadowczą sugerującą, że Armii Słowackiej nie można ufać w świetle powstania SNP Rozmieszczenie grupy armii "Henrici" w sierpniu 30- 31 poruszającej się na południe przez Duklę przeszło całkowicie niezauważone przez Sowietów. Oddziały Armii Slowackiej Wschodniej stacjonowały w Presov i okolicy. Ich dowódca, generał August Malar stracił odwagę dla powstania. Wysłał sygnały do swoich oddziałów, że oddziały "Heinrici" najeżdżające Słowację nie przedsięwezmą żadnych środków karnych wobec Armii i dlatego też mają nie odpowiadać. W przeciągu 24 godzin Heinrici rozbroił Armię Słowacką Wschodnią, zaaresztował Malara i ponownie ustawił pozycję defensywną. Tylko parę oddziałów odłączyło się. Sowieci założyli, że Armia Słowacka była nadal na swoim miejscu i polegała głównie na informacji wywiadowczej zebranej przez partyzanckich tajnych agentów którzy przechodzili przez granicę aby dostać najświeższe dane.Podczas początkowego ataku Niemcy sprowadzili oddziały posiłkowe i sprzęt tym sposobem prawie podwajając swoje siły do 2 oddziałów pancernych w przeciągu kilku dni. 6 dni drogi do Presova zamieniły się w 4 miesiące. Kapisowa 29 sierpnia. Niemiecki samolot zanurkował nad głowami. Anna Massova i jej mąż mieli 4 dzieci w wielu od 21 miesięcy do 10 lat.

Anna jest zagorzałą greckokatoliczką i ten gest wspomina z czułością. "On był farar" mówi używając słowackiego słowa oznaczającego proboszcza. Dukla w końcu po ciężkich walkach została zdobyta. Wzgórze Franków nazwano Krwawym Wzgórzem a dolina rzeki Iwielki już nie barwiła się na czerwono od krwi rannych i zabitych żołnierzy. Minęło 70 lat. Co roku w Dukli na cmentarzu wojennym odprawiana jest uroczysta msza ku czci poległych soltatów.  Wszelkie wspomnienia ukazują heroizm biorących udział w karpacko dukielskiej operacji. Działo się tak na przykład z historią generała lejtnantna Wiktora Baranowa i I Korpusu Kawalerii Gwardii który to wszedłszy w wyłom obrony niemieckiej dotarł aż do Krempnej i Ciechani gdzie wkrótce został okrążony przez wojska wroga. Tylko niewielu zdołało się przedrzeć w okolicach Tylawy. Zaopatrzenie uzyskiwał ze zrzutów nocnych „pociaków” transportowo sanitarnych Polikarpow 2. Wiele publikacji na temat dukielskiego przesmyku przez lata gloryfikowalo poświęcenie walczących radzieckich i czechosłowackich żolnierzy. Wydano wiele propagandowych przewodników chociaż w świetle dzisiejszych odkrywanych dokumentów wcale nie było tak idealnie. Po latach spójrzmy na bitwę inaczej. To największa bitwa górska II Wojny Światowej. Po stronach konfliktu to oficjalnie 16 211 żołnierzy ZSRR zostało rannych lub zaginionychw tym 26 843 zgonów. Zniszczonych zostało 478 czołgów i dział szturmowych 962 dział i 192 samolotów. Straty 1 Korpusu Czechosłowackiego: 5699 rannych i zaginionych w tym 1630 zgonów. Straty niemieckie to 20 000-70 000 żołnierzy poległych rannych i zaginionych. Skutki prowadzonych działań wojennych to ciemna strona bitwy. Mówi się że Stalin poprzez rozkaz Ludowego Komisarza Obrony znany jako  Rozkaz Nr 227 „ani kroku wstecz” pozbył się niepewnie politycznych Kazachów i Ukraińców na co wskazują wspomnienia walczących. Mówi się że wojna ziemię pamięta jako spichlerz pełen śmierci. Wielu się o nią otarło i przeżyło. Po wojnie saperzy mieli wiele pracy z „zardzewiałą śmiercią”.Teraz ziemia oddaje co zabrała. Saper Stanisław Bzoma wspomina

Wiersz ten to niejako memento właśnie dla nich:

„Tylko matki saperów czekały

Tylko matki saperów płakały

Bo dla saperów nie skończył się bój

Śmierć wszystko zabiera nawet ciało sapera

Naszym synom saperom choć raz jeszcze

pomylić się daj”.

    Patronem Szkoły Podstawowej w Iwli czyli miejscem Dolini Śmierci  zostali Bohaterowie Operacji Karpacko Dukielskiej. Tak społeczeństwo dba o pamięć i pomniki owych ciężkich czasów. Na drodze do słowackiego Svidnika powstał swoisty skansen działań 1944 roku. Dukla Teodorówka Dolina śmierci. Dzisiaj na mapach to dwie szable i milczący świadkowie historii. Przypominamy o cmentarzach jak ten w Hunkovcach i Dukli by czerwona krew wsiąknięta w dukielską ziemię wydała pokoju plon.

 Marcin Michańczyk

      ...Przedstawiciel „Smiersza” ubrany w mundur oficera polskiego towarzyszył kierownikowi PUBP podczas prowadzonych aresztowań. 29 września w Lutczy zatrzymano Tadeusza Wojtaszka („Rębacz”), Józefa Obłoja („Parias”), a w Golcowej komendanta Oddziału Specjalnego Ludowej Straży Bezpieczeństwa Stanisława Anioła („Agrest”) i Henryka Brysia. Zarekwirowano maszynę do pisania, powielacz, pistolet maszynowy PPSz, trzy karabiny, dwa pistolety, siedem granatów i 2800 ulotek. Nie zastano w domu powiatowego komendanta LSB mjr. Wojciecha Dudka („Olsza”). Następnego dnia przekazano zatrzymanych do WUBP. Bezpośrednia pomoc dla polskiej bezpieki dotyczyła pozyskania pięciu informatorów i przekazania agenta o pseudonimie „Szerc”, dostarczenia wiadomości, na podstawie których funkcjonariusze PUBP przejęli od żołnierzy AK siedem sztuk broni... 

Czytaj calość materiału, zamieszczonego w Niezależnej Gazecie Polskiej