Rafał Kołłątaj

Z początkiem XIX wieku Trześniów był własnością  Rafała Kołłątaja, brata Hugona (1750-1812) – czołowego przedstawiciela polskiego Oświecenia, działacza Komisji Edukacji Narodowej, reformatora i rektora Akademii Krakowskiej, współautora Konstytucji 3 Maja, księdza, pisarza i filozofa.

    Rafał  Kołłątaj  starszy brat Hugona i młodszy Jana otrzymał starostwo trześniowskie  po poślubieniu w 1772 r. Józefy z Grabińskich Tarłowej, kasztelanki sanockiej i kasztelanowej lubelskiej. W Polskim Słowniku Biograficznym znajdują się dość szczegółowe życiorysy obydwu Kołłątajów – Hugona i Rafała. Zaś w Herbarzu Polskim Adama Bonieckiego umieszczona jest biografia najmłodszego z braci – Jana, który był szambelanem króla Stanisława Poniatowskiego i rotmistrzem kawalerii narodowej w 1779 r. oraz starostą serbinowskim, odznaczonym Orderem Świętego Stanisława w 1790 r.

    Rafał Kołłątaj był również właścicielem Wiśniowej w Sandomierskiem, którą sprzedał w 1803 r. swojemu bratankowi Eustachemu. Obaj Kołłątajowie – Rafał i Jan wspomagali księdza Hugona w jego nowatorskich działaniach społeczno-politycznych. Starosta trześniowski Rafał Kołłątaj  urodził się przed 1750 r., zmarł w 1833 r.

    W 1783 r. po swoim młodszym bracie Janie otrzymał stopień rotmistrza kawalerii narodowej. Na polecenie brata księdza Hugona załatwiał różne sprawy, przez co zaliczany był do grona z kręgu Kuźnicy Kołłątajowskiej. Był członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Gdy Stanisław August Poniatowski przystąpił do Targowicy, Rafał wraz z księdzem Hugonem wyjechał nocą z Warszawy z 24/25 lipca 1792 r. na emigrację do Saksonii. Następnie był emisariuszem swego znanego brata Hugona w Polsce. Kilkakrotnie towarzyszył również w podróżach z Polski  Tadeuszowi Kościuszce. We wrześniu 1793 r. przyjechał do Polski wraz z Tadeuszem Kościuszką i Józefem Zajączkiem. Z polecenia Tadeusza Kościuszki sprawdzał stan przygotowań do powstania w Kieleckiem. W  listopadzie 1793 r. ponownie wyjechał z Tadeuszem Kościuszką, zaś w marcu następnego roku wrócił z przyszłym naczelnikiem insurekcji do Krakowa,  gdzie niedługo rozpoczęło się Powstanie Kościuszkowskie. Źródła historyczne potwierdzają jeszcze, że w czasie insurekcji był członkiem Sądu Wojskowego Kryminalnego. W 1802 r.  wraz ze swym bratankiem Eustachym, pojechał do Ołomuńca, aby przywieźć stamtąd do Warszawy brata Hugona. 

      Rafał Kołłątaj miał jedynie córkę Marię, która po pierwszym mężu nazywała się Wężykowa. Drugim jej małżonkiem był Józef Sikorski, o którym Franciszek Ksawery Prek z Nozdrzca pamiętniku „Czasy i ludzie”  pisał, że w domu we Lwowie posiadał  dużą kolekcję obrazów zagranicznych artystów oraz bogaty zbiór szlachetnych kamieni i minerałów, monety, medale sławnych Polaków i różne pamiątki z podróży po Europie.

     W  1808 r. Rafał  Kołłątaj wnioskował w Wydziale Stanów Galicyjskich we Lwowie o przyznanie szlachectwa córce Marii, która jeszcze wtedy nosiła nazwisko pierwszego męża. W połowie XIX wieku umierając bezdzietnie, zapisała ona majątek  ziemski w Trześniowie i pobliskim Bukowie  na rzecz Zakładu dla Ociemniałych we Lwowie. Lwowska Fundacja im. Sikorskich opiekująca się ociemniałymi dziećmi istniała do końca II wojny światowej tj. do 1945 r. Po śmierci fundatorki  już w roku 1874 kuratorem Fundacji im. Sikorskich był Jakub Wiktor ze Lwowa.

                                            Halina Kościńska